Van moderne blockbusters uit Hollywood tot eeuwenoude sprookjes uit Denemarken: het merendeel van de verhalen kent een vergelijkbare spanningsopbouw. Door de jaren heen hebben auteurs en scenaristen deze opbouw in modellen proberen te vatten. Hoewel ze allemaal hun eigen invalshoek kiezen, zijn de uitkomsten in veel opzichten vergelijkbaar. Een van deze modellen is de piramide van Freytag.

De piramide van Freytag

De piramide van Freytag stamt uit 1894 en werd ontwikkeld door de Duitse toneelschrijver en journalist Gustav Freytag. ¹ Wij bespreken de vijf elementen uit dit model.

Expositie

In de expositie introduceer je de belangrijkste elementen van je verhaal. Het publiek maakt kennis met ten minste één hoofdpersonage en treft hem of haar aan in een alledaagse situatie. Ergens in de expositie doet zich een ontwikkeling voor die de spanning in gang zet. Verhaaldeskundige Larry Brooks noemt dit het inciting incident. ² Anderen spreken over het conflict. Volgens Freytag is dit een interne verandering: “In de ziel van de held komt een aandrang bovendrijven die de basis vormt voor wat volgt.” ³ Het kan echter ook een gebeurtenis in de buitenwereld zijn waardoor de hoofdpersoon aangespoord raakt om in actie te komen.

Stijgende actie

“De actie is in gang gezet, de hoofdpersonen hebben zich laten zien, de interesse is gewekt,” zegt Freytag over het volgende stadium. ⁴ Tijdens de stijgende actie gaat de hoofdpersoon het avontuur aan. Deze fase valt samen met stap 3 en 4 uit de Verhaalcirkel van Dan Harmon, namelijk Go en Search. ⁵ In andere modellen wordt de stijgende actie het pad der beproevingen genoemd. De protagonist komt allerlei obstakels tegen die hij of zij moet overwinnen voordat hij of zij het conflict kan oplossen.

Climax

Tijdens de climax komt je verhaal tot een beslissend punt. Freytag omschrijft dit moment poëtisch als “de stijgende actie die tot een sterke, beslissende uitkomst leidt; het is bijna de kroning van een grootse, aangezette scene, omsloten door kortere verbindingsscènes van stijgende en dalende actie.” ⁶ Het conflict laait op en bereikt een hoogtepunt. Hier leren we het lot van het hoofdpersonage kennen: loopt het verhaal goed of slecht af? In veel gevallen is dit een keerpunt. Werd de hoofdpersoon tot nu toe achternagezeten door een kwade genius? Nu zijn de rollen omgedraaid en is de bad guy juist degene die wordt opgejaagd. In een abstracter verhaal kan de climax een verandering van perspectief, thematiek of ideeën teweegbrengen.

Dalende actie

Als je denkt dat het verhaal na de climax rustig uitdooft, heb je het mis. De climax kan ertoe leiden dat de hoofdpersoon het belangrijkste conflict oplost, maar dat wil niet zeggen dat hij of zij nu klaar is. Eerst moet er een gevaarlijke terugreis vol hindernissen worden ondernomen. Tijdens de dalende actie betaalt de protagonist een hoge prijs voor wat hij of zij heeft bereikt of aangericht, alvorens terug te keren naar de alledaagse situatie die in de expositie is geschetst. Freytag voegt daar een onheilspellende opmerking aan toe: “Hoe krachtiger de climax, des te gewelddadiger de neergang van de held.” ⁷

Ontknoping

In de ontknoping komen de losse eindjes van de climax en de dalende actie samen. De protagonist bevindt zich weer in zijn of haar natuurlijke omgeving, maar alles is veranderd aangezien het conflict is opgelost of – in een verhaal met een slechte afloop – heeft geleid tot de totale ondergang. Soms sterven hoofdpersonen, soms keren ze terug bij hun geliefden, soms starten ze een nieuw leven en denken ze na over de lessen die ze geleerd hebben. Dit is je kans om de toehoorders nog eenmaal goed aan het denken te zetten. Daarom zegt Freytag: “Vermijd elk overbodig woord, en laat geen woord onbesproken waarmee het centrale idee van je verhaal duidelijk gemaakt kan worden.” ⁸

Volg jij de piramide van Freytag?

De piramide van Freytag is een model dat zijn waarde al meer dan een eeuw bewijst. Hoewel het niet altijd praktisch toepasbaar is, kan het je helpen de spanningsboog in presentaties en verhalen beter aan te voelen.

1. Freytag, G. (1900). Freytag’s Technique of the Drama. An Exposition of Dramatic Composition and Art. An Authorized Translation from the Sixth German Edition by Elias J. MacEwan, M.A. Chicago: Scott, Foresman and Company.
2. Brooks, L. (2011). Story Engineering. Mastering the 6 Core Competencies of Successful Writing. Cincinnati: Writer’s Digest Books.
3. Freytag, G. (1900). Freytag’s Technique of the Drama. Chicago: Scott, Foresman and Company, p. 38.
4. Freytag, G. (1900). Freytag’s Technique of the Drama. Chicago: Scott, Foresman and Company, p. 39.
5. Harmon, D. (2017). ‘Story Structure 106: Five Minute Pilots‘, Channel 101 Wiki, geraadpleegd op 9 maart 2022.
6. Freytag, G. (1900). Freytag’s Technique of the Drama. Chicago: Scott, Foresman and Company, p. 40.
7. Freytag, G. (1900). Freytag’s Technique of the Drama. Chicago: Scott, Foresman and Company, p. 42.
8. Freytag, G. (1900). Freytag’s Technique of the Drama. Chicago: Scott, Foresman and Company, p. 43.