Journalisten, historici en politicologen noemden de eerste coronatoespraak van Mark Rutte al bij voorbaat historisch. Het was voor het eerst sinds 1973 dat een minister-president zich vanwege een noodsituatie via livetelevisie tot het volk zou richten.

Over het algemeen kon de toespraak van Mark Rutte op lovende reacties rekenen. ‘Rutte raakt juiste snaar in angstige boodschap’, kopte De Telegraaf bijvoorbeeld. Toch is niet iedereen gecharmeerd van de woorden die de minister-president uitsprak. Historicus Han van der Horst doet de toespraak af als een min of meer adequate lullepot en de Volkskrant plaatst vraagtekens bij de inhoud. Volgens EenVandaag heeft de premier wel degelijk indruk gemaakt, aangezien in maart 2020 driekwart van de Nederlanders de corona-aanpak steunde.

De toespraak van Mark Rutte staat als een huis

Om te beginnen met de speech zelf: die staat als een huis. De toespraak is beknopt, helder onder woorden gebracht en voorzien van structuuraanduiders en overtuigingstechnieken. De tekst, die hier te lezen valt, duurt ongeveer tien minuten en bestaat grofweg uit drie delen. ¹ In de eerste twee minuten richt de premier zich tot de kijker en toont hij empathie. Daarna licht hij in ruim zes minuten het beleid van de overheid toe aan de hand van drie scenario’s. Tot slot richt hij zich weer tot het volk, waar hij ditmaal ook een beroep op doet.

“Blijf uw gezond verstand gebruiken en luister naar de deskundigen. Blijf elkaar helpen waar dat kan. Let een beetje op elkaar. Ik reken op u.”

Mark Rutte tijdens zijn coronatoespraak

De premier maakt gebruik van klassieke overtuigingstechnieken. Hij begint én eindigt zijn verhaal door verbinding te maken met het publiek. Dat doet hij door medeleven uit te spreken, de wij-vorm te gebruiken en vragen te stellen waar menigeen mee rondloopt. In de kern wekt hij vertrouwen door de deskundigheid te benadrukken van de specialisten die hem voorlichten. Vervolgens licht hij het beleid toe door de scenario’s op een rij te zetten en steeds de voor- en nadelen te benoemen. Kortom: alle elementen uit de retorische driehoek komen aan de orde.

Hoe Mark Rutte begrip poogt te kweken

Er bestaat een stappenplan voor een heldere uitleg. In het deel waarin Mark Rutte de scenario’s schetst, kweekt hij begrip voor het beleid dat de overheid voert door enkele van deze stappen feilloos te doorlopen. Zo dient hij de scenario’s een voor een toe en gebruikt hij metaforen. Over de werking van groepsimmuniteit zegt hij bijvoorbeeld dat we daarmee ‘een muur van immuniteit’ om de kwetsbare mensen heen bouwen. Overigens stapt hij niet in de valkuil om te veel beelden op te roepen, want dan zou het publiek al gauw de draad kwijtraken.

De kijker voelt zich aangesproken – en dús begrepen

Ook van Mark Ruttes empathie gaat in deze toespraak een overtuigende werking uit. “De mevrouw van het koffietentje op de hoek, de bloemenkweker, de transportondernemer, de zzp’er, maar het geldt ook voor nationale iconen als de KLM.” Met deze zin wint de premier het gros van de kijkers voor zich. Veel middenstanders voelen zich persoonlijk aangesproken en krijgen het idee dat ze op de eerste plaats komen, vóór een grote multinational die net zo goed te lijden heeft onder deze crisis.

De presentatievaardigheden laten te wensen over

De kracht van Mark Ruttes presentatievaardigheden schuilt in de rust waarmee hij zijn boodschap overbrengt. Die straalt hij uit als hij de Tweede Kamer toespreekt, als hij antwoord geeft op vragen van de pers en als hij tegenover grote wereldleiders plaatsneemt. Verder is zijn articulatie kraakhelder, waardoor hij doorgaans goed te volgen is. Een minpunt van deze speech is echter dat hij de tekst traag uitspreekt. Daarnaast weet hij de eerste minuten niet waar hij zijn handen moet laten – terwijl hij ze beter in zijn voordeel had kunnen gebruiken. Dat zorgt ervoor dat hij weinig vertrouwen opwekt.

Stijfjes en glazig

Mark Ruttes uitstraling is überhaupt een minpunt. Als nuchtere Nederlanders vinden wij al gauw dat mensen overdreven overkomen als ze gebruikmaken van hun charisma. Het valt echter niet te ontkennen dat de premier wat stijfjes achter zijn bureau zit en glazig de camera inkijkt. Als je zijn speech vergelijkt met de toespraak die Emmanuel Macron eveneens op maandag gaf, dan valt vrij snel op wat het verschil is: het Franse staatshoofd straalt overtuiging uit.

Er bestaat een hardnekkige misvatting dat communicatie grotendeels non-verbaal verloopt. Die misvatting is gebaseerd op een onderzoek van psycholoog Albert Mehrabian uit 1967. Daarin concludeert hij dat emotie voor een aanzienlijk deel non-verbaal wordt gecommuniceerd. Op andere vlakken is non-verbale communicatie echter niet belangrijker dan woorden. Deze speech van Mark Rutte is daar een bewijs van. Hoewel een groot deel van het publiek positief gestemd is over de toespraak, valt op zijn non-verbale presentatievaardigheden het nodige aan te merken.

De invloed van een toespraak

Een toespraak kan een zeer effectief middel zijn om je publiek te beïnvloeden. Toch is de impact vooral afhankelijk van externe factoren. De eerste coronatoespraak van Mark Rutte werd over het algemeen zeer positief ontvangen. In december van hetzelfde jaar gaf hij een tweede speech die live op televisie werd uitgezonden. De kwaliteit van de toespraak was vergelijkbaar met die van de eerste speech, maar de reacties waren een stuk negatiever. Dat kwam niet door de speech zelf, maar doordat de stemming in het land was omgeslagen. Eens te meer blijkt dat woorden geen magie zijn, maar een instrument om je doel te bereiken.

1. Rutte, M. (2020). TV-toespraak van minister-president Mark Rutte. Rijksoverheid, geraadpleegd op 17 maart 2020.