“Emoties spelen een belangrijke rol als het erom gaat mensen te beïnvloeden,” constateert de redactie van de essaybundel Beïnvloeden met emoties uit 2015. ¹ Die constatering vormt de aanleiding voor een veelzijdige reeks essays over manier waarop we emoties in onze samenleving inzetten om invloed uit te oefenen op anderen.

Beïnvloeding met emoties: een essaybundel over pathos

Beïnvloeding met emoties bestaat uit een inleiding, 36 essays en een slothoofdstuk waarin de redactie stellingen poneert over de waarde van pathos. De essays gaan onder meer over de retorische technieken van politici, over het gebruik van emoties in de rechtszaal en in de media en over de rol van pathos in verschillende kunstvormen. Hieronder bespreken we vijf waardevolle inzichten uit de bundel.

1. Pathos is alomtegenwoordig en van alle tijden

Het boek bevat niet alleen essays over de oude Grieken als uitvinders van de retorica, maar ook over de Verlichting, de Tweede Wereldoorlog en recente gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis. Bovendien beslaan ze allerlei maatschappelijke lagen, van spraakkunst en recht tot aan kunst en cultuur. Mocht je denken dat pathos een overtuigingsmiddel is waar alleen sprekers en schrijvers zich bedienen, dan heb je het mis. Schilders, filmmakers en zangers leggen ook emotie in hun werk om hun publiek te beroeren – en dat kun je net zo goed pathos noemen.

2. Emoties maken ons tot wie we zijn

Sinds de Verlichting houden we onszelf in de westerse wereld voor dat we rationele, beschaafde wezens zijn. Toch hoef je niet lang na te denken om tot de conclusie te komen dat we als moderne mensen nog altijd vatbaar zijn voor irrationele, emotionele prikkels. Dat verklaart het succes van zwaarmoedige volkszangers zowel als dat van populistische politici. Piet Gerbrandy omschrijft het treffend in zijn beschouwing over de Romeinse retoricus Quintilianus: “Oerdriften, primaire emoties en stompzinnige vooroordelen behoren tot onze natuur, hoeveel Spinoza, Vermeer en Bach we ook tot ons nemen.” ²

3. Grote gevoelens zijn effectief (maar te veel leed is dat niet)

Of het nu gaat om het verslag van een bloedige oorlog, om de ellende van een onbereikbare liefde of om een geëmotioneerde toespraak van een politicus: hoe groter het gevoel dat de beelden, woorden en verhalen in ons oproepen, des te sterker we onder de indruk raken. ³ Toch is er een kantelpunt, blijkt uit een essay van Emile van Brakel en Antje Wessels. Zij beschrijven de Romeinse keizer Nero die een dramatisch toneelstukje speelt terwijl hij op een paar honderd meter afstand Rome in vlammen ziet opgaan. Op die manier werkt de pathos niet meer: “Zijn afstandelijke blik is geweken voor echt persoonlijke betrokkenheid.” ⁴

4. Als het invoelbaar is, dan is het overtuigend

Je kunt een publiek overtuigen als het zich een voorstelling kan maken bij je argumentatie. Henrike Jansen beschrijft in haar bijdrage hoe twee wielrenners zich verweren tegen beschuldigingen van dopinggebruik. Ze doen beiden een beroep op het gezonde verstand van het publiek: “Ik heb een prachtig leven opgebouwd, alles gewonnen wat er te winnen valt en mijn hele omgeving is afhankelijk geworden van mijn succes. Ik zou nooit doping gebruiken, want dan zou ik dit alles weggooien.” Als je deze redenering aanhoort, is de kans groot dat je denkt: “Nee, dat zou ik inderdaad nooit doen.” Toch zijn de wielrenners allebei schuldig bevonden. Het feit dat een argument invoelbaar is opgebouwd, betekent nog niet dat het de waarheid weergeeft. ⁵

5. Aan de invloed van pathos valt niet te ontkomen

Ons eerste inzicht luidt dat pathos overal en altijd aanwezig is. Er valt bijna niet aan te ontkomen. Dat komt mede doordat we, zoals Gerbrandy betoogt, als moderne mensen nog altijd vatbaar zijn voor emoties. Zoals de redacteurs van de bundel het verwoorden: “Goede argumenten blijven van het grootste belang, maar aan het appel op onze emoties kunnen we zo moeilijk ontkomen omdat het onze ‘onderbuik’ is die beslist of we moeten luisteren of niet.” ⁶ Het is niet bepaald een aangename conclusie van een boek over de invloed van pathos als overtuigingsmiddel. Voor jou als spreker kan het echter geen kwaad om je hiervan bewust te zijn: dat stelt je in staat te kiezen of je met jouw presentaties wilt inspelen op emoties of juist niet.

Kun jij anderen beïnvloeden met emoties?

Als je op zoek bent naar een veelzijdige essaybundel over retorica en de cruciale invloed van emoties, kom je met Beïnvloeden met emoties aan je trekken. Het boek maakt duidelijk dat pathos in alle lagen van onze samenleving voorkomt. In sommige gevallen ligt de emotie er dik bovenop terwijl ze in andere gevallen subtiel aanwezig is.

1. Jong, J. de, Pieper, C. en Rademaker, P. (2015). Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 9.
2. Jong, J. de, Pieper, C. en Rademaker, P. (2015). Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 55.
3. Jong, J. de, Pieper, C. en Rademaker, P. (2015). Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 240-241.
4. Jong, J. de, Pieper, C. en Rademaker, P. (2015). Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 54.
5. Jong, J. de, Pieper, C. en Rademaker, P. (2015). Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 130-132.
6. Jong, J. de, Pieper, C. en Rademaker, P. (2015). Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press, p. 242.